Η δημιουργία προσφόρου δεν είναι απλή αρτοποιεία. Είναι ευλογημένη τέχνη που τείνει να εξαφανιστεί

γράφει ο Καταχανάς (Γ. Μεταξάς)

---

Αφορμή γι’ αυτό το άρθρο, στάθηκε μία ερώτηση σε κάποια ομάδα του facebook. Μία ερώτηση που μου ξύπνησε μνήμες αλλά και θυμό. Στην ερώτησή της η φίλη, ανέφερε ότι βγάζοντας το σακουλάκι με το αντίδωρο για να φάνε κι εκείνη και το παιδί της, διεπίστωσε ότι το αντίδωρο είχε πιάσει μούχλα. Κι αυτό μου έφερε θυμό. Σκέφτηκα πώς φτιάχνονταν παλιά τα πρόσφορα κι οι άρτοι και το τι συμβαίνει σήμερα.

Οι γιαγιάδες μας, έφτιαχναν το πρόσφορο με προσευχή, νηστεία κι εγκράτεια. Σήμερα, αφήνουμε να φτιάχνουν τα πρόσφορα τα διάφορα αρτοποιεία, γιατί απλά… βολεύει. Νομίζουμε ότι με το να προσκομίσουμε ένα ετοιματζήδικο πρόσφορο, κάναμε το χρέος μας και παίρνουμε ευλογία. Αλλά δεν είναι έτσι. Το ακριβώς αντίθετο. Κανένας αρτοποιός δε θα κάνει προσευχή, νηστεία κι εγκράτεια για να φτιάξει πρόσφορο. Θα το φτιάξει σα να φτιάχνει απλό ψωμί, αδιαφορώντας για τους «κανόνες» παρασκευής προσφόρου. Στην ουσία, ένα πρόσφορο από το αρτοποιείο, όχι μόνο δεν είναι πρόσφορο, αλλά αποτελεί ύβρη στο πρόσωπο του Χριστού.

Γιατί αποτελεί ύβρη;

Το πρόσφορο χωρίζεται σε διάφορα μέρη. Το κεντρικό σημείο του, κόβεται από τον ιερέα κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της Θείας Κοινωνίας. Αυτό το κομμάτι αποκαλείται «Ύψωμα» . Το Ύψωμα, με προσευχή του ιερέως, κόβεται σε μικρά κομμάτια, τα οποία μπαίνουν στο Άγιο Δισκοπότηρο μαζί με το Άναμα (οίνος) που προηγουμένως έχει ανακατευτεί με νερό και Αγία Ζέστη ή αλλιώς «Ζέον Ύδωρ» . Το Ζέον Ύδωρ, είναι ζεστό νερό που έχει ευλογηθεί με συγκεκριμένη ευχή από τον ιερέα. Κατά τη διάρκεια του Μυστηρίου της Μετουσίωσης το νερό, το Ζέον Ύδωρ και το Άναμα μετατρέπονται σε Αίμα Χριστού. Το δε Ύψωμα, μετατρέπεται σε Σάρκα Χριστού.

Η διαδικασία παρασκευής του προσφόρου, αποτελεί μία τελετουργία από μόνη της αφού μέρος του θα γίνει Σάρκα Χριστού και το υπόλοιπο θα γίνει αντίδωρο. Γι’ αυτό αποτελεί ύβρη η παρασκευή του από τα αρτοποιεία. Γιατί η Σάρκα του Χριστού, πατασκευάζεται χωρίς κανέναν σεβασμό και χωρίς το απαραίτητο «τελετουργικό» . Έχω πετύχει αρτοποιό να φτιάχνει πρόσφορο ρίχνοντας βλαστήμιες σε Χριστό και Παναγία. Τι ευλογία μπορεί να έχει ένα τέτοιο πρόσφορο; Μόνο ως σκουπίδι μπορεί να θεωρηθεί.

Γιατί η παρασκευή του προσφόρου αποτελεί είδος τελετουργίας;

Για να παρασκευαστεί το πρόσφορο, απαιτείται προσευχή, νηστεία κι εγκράτεια. Είναι τρία βασικά χαρακτηριστικά που θα πρέπει να έχει το άτομο που θα το παρασκευάσει. Ένα τέταρτο χαρακτηριστικό, είναι να έχει πνευματικό και να εξομολογείται τακτικά. Σε περίπτωση που το παρασκευάζει γυναίκα, θα πρέπει κατά τη διάρκεια της παρασκευής να μην έχει περίοδο.

Νηστεία: ο παρασκευστής, θα πρέπει να έχει νηστεύσει τρεις ημέρες πριν ξεκινήσει την διαδικασία παρασκευής. Θα πρέπει να απέχει από κρέας και αλκοόλ. Εάν μπορεί να κάνει αλάδωτη (χωρίς λάδι) νηστεία, ακόμη καλύτερα. Αλλά αυτό δεν είναι υποχρεωτικό.

Εγκράτεια: ο παρασκευαστής θα πρέπει να απέχει από οποιασδήποτε μορφής σεξουαλικής δραστηριότητας (συμπεριλαμβανομένης και της αυτοϊκανοποίησης) για όσο διαρκεί η νηστεία. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να μη θυμώνει κι αν θυμώνει να συγκρατείται ώστε να μην προβεί σε τσακωμό, φραστική ή σωματική βία. Θα πρέπει επίσης να προσέχει να μην πέσει σε κρίση ή κατάκριση.

Προσευχή: Η καθημερινή τέλεση του Μικρού Αποδείπνου και οι «προσευχές της τραπέζης» έχουν το ρόλο τους στην καθημερινότητα του χριστιανού. Πολύ δε περισσότερο, κατά τη διάρκεια του τριημέρου της προετοιμασίας για την παρασκευή του προσφόρου. Το κομποσκοίνι με την μονολόγητη ευχή «Κύριε ημών Ιησού Χριστέ ελέησόν με» ή «Υπεραγία Θεοτόκε πρέσβευε υπέρ εμού» , είναι ένα σημαντικό συμπλήρωμα της καθημερινής προσευχής. Το ίδιο κι η νοερά προσευχή με τα ίδια λόγια. Πολύ δε περισσότερο στο τριήμερο της προετοιμασίας.

Αυτοί είναι οι πρώτοι λόγοι που η παρασκευή του προσφόρου αποτελεί τελετουργία. Τους υπόλοιπους θα τους δείτε στη συνέχεια του άρθρου.

Αυθεντική συνταγή για πρόσφορο

Εάν η προετοιμασία που περιέγραψα πιο πάνω σας φάνηκε δύσκολη, σας διαβεβαιώ ότι τα δύσκολα τώρα αρχίζουν. Παρά ταύτα, όλα είναι δύσκολα μέχρι να τα μάθει κάποιος. Μετά γίνονται συνήθεια και όλα γίνονται «μηχανικά» . Αν και το «μηχανικά» καλό είναι να το αποκρύψουμε στην παρασκευή προσφόρου, και να δίνουμε μεγάλη προσοχή στη διαδικασία και τις απαιτήσεις της.

Υλικά που θα χρειαστούμε:

1. Ένα στρογγυλό ταψί, κατά προτίμηση 24 εκ. διάμετρο
2. Μία πλαστική λεκάνη ή σκάφη για το ζύμωμα
3. Ένα κόσκινο ή ένα σχετικά μεγάλο σουρωτήρι
4. Μία σφραγίδα προσφόρου, κατά προτίμηση ξύλινη 14ων ή 16 εκ. διαμέτρου. Το κόστος της είναι περίπου στα 30 με 40€. Εάν σας είναι ακριβή, μπορείτε να βρείτε και πλαστική με κόστος περίπου 10 με 15€
5. Μία οδοντογλυφίδα
6. Προζύμι του Σταυρού (θα το περιγράψουμε παρακάτω)
7. Αλεύρι σίτου σκληρό κίτρινο. Μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε και αναλογία 1/4ο λευκό αλεύρι συν 3/4 αλεύρι κίτρινο για να γίνει πιο μαλακό. Μπορείτε να πάρετε και χύμα αλεύρι από το αρτοποιείο της γειτονιάς σας. Ενημερώστε τους ότι θέλετε να φτιάξετε πρόσφορο.
8. Ελαιόλαδο
9. Αλάτι
10. Νερό

Κάποιοι βάζουν και μαγιά. Από τη στιγμή όμως που χρησιμοποιείται προζύμι, η μαγιά είναι εντελώς περιττή.

ΠΡΟΣΟΧΗ: τα σκεύη που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή του προσφόρου δεν πρέπει να έχουν καμία άλλη χρήση. Θα πρέπει να είναι μόνο για το πρόσφορο.

Χρήσιμες συμβουλές:

Εάν η σφραγίδα μας είναι ξύλινη, τότε όταν την πρωτοπάρουμε με ένα πινέλο ζαχαροπλαστικής την αλείφουμε με ελαιόλαδο. Την αφήνουμε για αρκετή ώρα να απορροφηθεί το λάδι και στη συνέχεια την τυλίγουμε με μία πετσέτα και την αποθηκεύουμε. Με αυτόν τον τρόπο, προφυλάσσεται το ξύλο και δεν «σκάει» . Εάν η σφραγίδα μας είναι πλαστική, αυτή η διαδικασία δε χρειάζεται.

Τα σκεύη που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή του προσφόρου δεν πρέπει να πλένονται. Τα σκουπίζουμε προσεκτικά με χαρτί κουζίνας το οποίο μετά πάει για κάψιμο. Το κάψιμο γίνεται συνήθως σε μοναστήρια (το παραδίδουμε και τους εξηγούμε τι είναι κι εκείνοι αναλαμβάνουν τα υπόλοιπα). Καλό θα είναι να έχετε μία μικρή σακούλα από ψώνια όπου θα ρίχνετε μέσα τα χαρτιά, το φυτίλι από το καντήλι, τ’ αποκαΐδια από το λιβάνι και το κάρβουνο του θυμιατού (αφού έχουν πρώτα σβήσει), παλιά ή χαλασμένα αντίδωρα κοκ, ώστε να μην πηγαίνετε συνέχεια για αποτέφρωση. Εάν μένετε κοντά σε θάλασσα, λίμνη ή ποτάμι , μπορείτε να κάψετε και μόνοι σας το χαρτί και να αφήσετε τις στάχτες να παρασυρθούν από τα νερά.

Τη σφραγίδα, μετά από κάθε χρήση, την καθαρίζουμε σχολαστικά με μια οδοντογλυφίδα ώστε να φύγουν τυχόν ψίχουλα που κόλλησαν πάνω και με ένα χαρτί υγείας. Τα ψίχουλα, αν δεν τα πάμε για κάψιμο, μπορούμε να τα αφήσουμε σε ένα μέρος όπου θα τα φάνε τα πουλιά, μακρυά από ανθρώπους.

Προετοιμασία για το προζύμι:

(Σε όλη τη διαδικασία κάνουμε προσευχή. Είτε τη μονολόγητη ευχή, είτε τους Χαιρετισμούς της Παναγίας)

Το «προζύμι του Σταυρού» , πατασκευάζεται από αλεύρι σίτου σκληρό κίτρινο και αγιασμό από την ημέρα της Υψωσεως του Τιμίου Σταυρού. Σε περίπτωση που δεν μπορείτε να βρείτε έτοιμο προζύμι από κάποιον, ακολουθείτε την παρακάτω διαδικασία:

Αρχικά, πλένουμε πολύ καλά τα χέρια μας. Στη λεκάνη για το ζύμωμα, ρίχνουμε δύο χούφτες αλεύρι. Στη συνέχεια, ρίχνουμε λίγο από τον αγιασμό. Ακολούθως, ρίχνουμε νερό που προηγουμένως το έχουμε ζεστάνει σε ανεκτή για το σώμα μας θερμοκρασία (περίπου 40 βαθμούς Κελσίου). Αρχίζουμε κι ανακατεύουμε το μίγμα ώσπου να γίνει ένα σώμα. Στη συνέχεια, αρχίζουμε και το πλάθουμε με τις γροθιές και τις παλάμες μας για περίπου 20 λεπτά με μισή ώρα. Το μίγμα μας θα πρέπει να είναι σχετικά συμπαγές. Αν χρειάζεται να ρίξετε κι άλλο αλεύρι, μη διστάσετε. Εάν βγει πολύ σκληρό, ρίξτε λίγο χλιαρό νερό με το χέρι σας. Κατόπιν, αφήνουμε το μίγμα να ηρεμήσει για μία ώρα περίπου και στη συνέχεια το σκεπάζουμε με μία πετσέτα. Το αφήνουμε σε θερμοκρασία δωματίου για 18 με 20 ώρες. Μετά το βγάζουμε από τη λεκάνη και το τυλίγουμε με πετσέτα. Το βάζουμε στο ψυγείο και το προζύμι μας θα είναι έτοιμο για να χρησιμοποιηθεί μετά από μία εβδομάδα.

Προετοιμασία για το πρόσφορο

(Απαιτείται προσευχή σε όλη τη διαδικασία, όπως και στο προζύμι)

Εάν σκοπεύουμε να πάμε το πρόσφορο στην εκκλησία την Κυριακή το πρωί, η προετοιμασία ξεκινάει από την Παρασκευή το βράδυ, οπότε και κοσκινίζουμε το αλεύρι στη λεκάνη. Θα χρειαστούμε περίπου 750 με 800γρ. αλεύρι. Εάν έχετε αποφασίσει να το κάνετε με αναλογία, τότε θα χρειαστείτε 200 περίπου γραμμάρια λευκό αλεύρι και 600 περίπου γραμμάρια κίτρινο. Μόλις τελειώσετε το κοκκίνισμα, σκεπάζετε με μία πετσέτα και το αφήνετε για την επόμενη ημέρα.

Την επόμενη μέρα, περίπου μία με δύο ώρες πριν, βγάζετε το προζύμι από το ψυγείο και το αφήνετε να ξεπαγώσει. Στη συνέχεια, καθαρίζετε σχολαστικά τον χώρο εργασίας σας (τραπέζι κουζίνας, πάγκος εργασίας κοκ) και λιβανίζετε κάνοντας προσευχή. Μπορείτε να πείτε τους Χαιρετισμούς της Παναγίας ή κάποια άλλη προσευχή καθώς λιβανίζετε. Μπορείτε επίσης να ψάλλετε το απολυτίκιο και το κοντάκιο του Αγίου της ημέρας, ή το «Σώσον Κύριε τον λαόν Σου» και το «Θεοτόκε Παρθένε» . Αυτά είναι απλώς ιδέες που σας δίνω. Το τι θα προσευχηθείτε ή θα ψάλλετε, είναι στη δική σας διάθεση και ευχέρεια.

Προτού ξεκινήσετε τη διαδικασία για το πρόσφορο, αποθέτετε στο χώρο εργασίας σας, με τάξη, το προζύμι, το ταψί, τη σφραγίδα, ένα μαχαίρι, το ελαιόλαδο, το αλάτι και την οδοντογλυφίδα. Εν συνεχεία, πλύνετε πάρα πολύ καλά τα χέρια σας. Τώρα είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε.

Ζεσταίνουμε νερό ώσπου να γίνει χλιαρό κι ανεκτό από το σώμα μας. Στη συνέχεια, ανοίγουμε μία λακκούβα στο μέσο του αλευριού που έχουμε κοσκονίσει από το προηγούμενο βράδυ και τοποθετούμε το προζύμι μας. Στη συνέχεια ρίχνουμε λίγο νερό και μία κοφτή κουταλιά του γλυκού αλάτι κι αρχίζουμε να ανακατεύουμε το μίγμα. Προσθέτουμε βαθμιαία νερό, τόσο όσο χρειάζεται ώστε το μίγμα μας να γίνει αρκετά συμπαγές. Αρχίζουμε να ζυμώνουμε αρχικά με τα δάχτυλα και στη συνέχεια με τις γροθιές και τις παλάμες μας. Όταν το μίγμα μας απλώνεται, το αναδιπλώνουμε και συνεχίζουμε το ζύμωμα. Η όλη διαδικασία είναι στα 25 με 35 λεπτά περίπου.

Το μίγμα μας πρέπει να είναι τέτοιο ώστε όταν βάζουμε μέσα το δάχτυλό μας να το βγάζουμε χωρίς να μένει ζύμη πάνω του. Όταν τελειώσουμε αυτό το πρώτο στάδιο ζυμώματος, ακουμπάμε το μίγμα με τη λεία πλευρά προς τα πάνω. Με το μαχαίρι μας, κάνουμε δύο κάθετες μεταξύ τους χαρακιές ώστε να σχηματίζουν σταυρό. Από το κέντρο αυτού του σταυρού παίρνουμε ένα κομμάτι. Αυτό το κομμάτι, θα χρησιμοποιηθεί ως προζύμι για την επόμενη φορά που θα φτιάξουμε πρόσφορο. Το πλάθουμε ώστε να γίνει μία μπάλα, το τυλίγουμε με την πετσέτα και το βάζουμε στο ψυγείο. Ύστερα ξεκινάμε πάλι να ζυμώνουμε το μίγμα μας για 15 περίπου λεπτά. Όταν τελειώσουμε, ρίχνουμε ελάχιστες σταγόνες ελαιόλαδο στο ταψί μας και τις απλώνουμε ομοιόμορφα με ένα χαρτί κουζίνας. Δε θέλουμε να μείνει πολύ λάδι. Ίσα ίσα για να μην κολλήσει η ζύμη μας. Τοποθετούμε το μίγμα στο ταψί μας ομοιόμορφα και το σκεπάζουμε με μία πετσέτα και μία κουβέρτα. Το αφήνουμε μία ώρα περίπου να ηρεμήσει.

Λίγο πριν ξεκινήσουμε την τελευταία διαδικασία, ανάβουμε το φούρνο μας στους 250 βαθμούς να προθερμανθεί. Όταν έρθει η ώρα να ξαναπάρουμε το μίγμα, παίρνουμε τη σφραγίδα. Σημαδεύμε στο κέντρο του ταψιού και την τοποθετούμε με το κάτω μέρος (πλατύ) πάνω στο μίγμα. Στη συνέχεια την πιέζουμε με δύναμη ώστε να μπει μέσα στο μίγμα περίπου 2μιση με 3 εκατοστά (βλ. παρακάτω εικόνα). Όταν γίνει αυτό, ανασηκώνουμε τη σφραγίδα αργά και σταθερά με προσοχή ώστε να μη χαλάσει το σχέδιο. Κάποιοι αλείφουν την επιφάνεια με λίγο νερό πριν πιέσουν τη σφραγίδα. Προσωπικά δεν το προτιμώ, γιατί μετά γίνεται πολύ σκληρή η επιφάνεια. Προσέχουμε, όταν βγάλουμε τη σφραγίδα, μήπως έχουν μείνει κομματάκια ζύμης στο σχέδιο. Τα βγάζουμε σχολαστικά με μία οδοντογλυφίδα, προσέχοντας να μην πέσουν πάνω στο σχέδιο.

Πριν βάλουμε το ταψί μας στο φούρνο, με την οδοντογλυφίδα μας κάνουμε μερικές τρύπες στο σημείο όπου η ζύμη προεξέχει. Ποτέ πάνω στη σφραγίδα. Άλλοι κάνουν 4εις τρύπες σχηματίζοντας σταυρό, άλλοι 8 κι άλλοι 16. (βλ. παρακάτω εικόνα)

Κάποιοι προτιμούν να ανοίγουν 12 τρύπες: 8 περιμετρικά (2 για κάθε άκρη του σταυρού) και 4εις στο κέντρο στο σημείο που βρίσκεται το Ύψωμα (βλ. παρακάτω εικόνα). Προσωπικά, προτιμώ το Ύψωμα να παραμένει άθικτο και το πρόσφορο να έχει απλά 8 τρύπες περιμετρικά. Αλλά αυτό είναι στη διάθεσή σας. Οι τρύπες γίνονται για να παίρνει αέρα η ζύμη στο ψήσιμο και να ψήνεται ομοιόμορφα.

Αφού τελειώσουμε και αυτήν τη διαδικασία, βάζουμε το ταψί στο φούρνο και το αφήνουμε να ψηθεί ώσπου να ροδίσει (περίπου 15 με 20 λεπτά). Μόλις ροδίσει, χαμηλώνουμε τη θερμοκρασία στους 200ους βαθμούς και σκεπάζουμε το ταψί με ένα αλουμινόχαρτο ή με ένα χαρτί ψησίματος. Το αφήνουμε για περίπου μισή ώρα. Σε αυτό το διάστημα, ελέγχουμε όσο μπορούμε την πρόοδο του ψησίματος στα 15 λεπτά. Μετά το πέρας της μισής ώρας, ελέγχουμε ξανά το πρόσφορο. Αν δούμε ότι έχει ψηθεί ικανοποιητικά, τότε χαμηλώνουμε στους 150 βαθμούς και το αφήνουμε για άλλα 20 με 30 λεπτά.

Στη συνέχεια, σβήνουμε τον φούρνο, απλώνουμε μία πετσέτα στο τραπέζι μας και βγάζουμε προσεκτικά για να μην καούμε το ταψί μας. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε γάντια φούρνου ή πετσέτα. Μόλις το βγάλουμε, το σκεπάζουμε με την πετσέτα που απλώσαμε πριν στο τραπέζι μας και αναποδογυρίζουμε προσεκτικά το ταψί μας ώστε το πρόσφορο να πέσει στην πετσέτα. Αν δεν πέσει αμέσως το αφήνουμε για μερικά λεπτά σκεπασμένο με την πετσέτα ώστε να «ιδρώσει» . Μετά βγαίνει με ευκολία.

Αφού βγει, το τυλίγουμε με την πετσέτα και με μία μεμβράνη, ή το τοποθετούμε όπως είναι με την πετσέτα σε μια σακούλα από ψώνια. 20 λεπτά μετά, βγάζουμε την πετσέτα που έχει γίνει μούσκεμα από τους υδρατμούς που βγάζει το ζεστό πρόσφορο και την αντικαθεστούμε με άλλη. Ξανατυλίγουμε με μεμβράνη ή το βάζουμε ξανά στη σακούλα. Το αφήνουμε σε θερμοκρασία δωματίου μέχρι το πρωί που θα το πάρουμε να το πάμε στην Εκκλησία. Με αυτόν τον τρόπο, το πρόσφορο θα μείνει μαλακό.

Σας εύχομαι καλή επιτυχία!